Charakterystyka stref jezior.
Głębokie zbiorniki wody stojącej, charakteryzujące się występowaniem różnych uwarstwień w przekroju pionowym i poziomym nazywamy jeziorami. Rozpatrując działanie różnych czynników ekologicznych można wyróżnić w jeziorach stałe strefy o specyficznych właściwościach.
Masa wodna dzieli się na strefę nerytyczną i pelagiczną, a dno nalitoral, sublitoral i profundal (rysunek).
Rysunek. Schemat podziału jeziora na strefy.
Strefa litoralu obejmuje wody nerytyczne leżące nad ławicą przybrzeżną. Praktycznie litoral wyznacza się zasięgiem światła i występowaniem roślinności zanurzonej. Strefa litoralu, w związku z wystarczającą ilością światła dla procesu fotosyntezy i mieszaniem się wód, obfituje w tlen w ciągu całego roku, mimo występowania w niej najwyższej temperatury w okresie lata. W litoralu, ze względu na małą głębokość i bezpośredni kontakt z atmosferą, zaznacza się, wyraźniej niż w innych strefach, rytmiczność dobowa i roczna czy to pod względem intensywności fotosyntezy, czy oddychania oraz wyraźnie występują wywoływane zmianami biomasy roślin różnice w warunkach środowiska. Małe i płytkie zbiorniki wody stojącej — stawy, właściwie całe znajdują się w zasięgu tej strefy.
W litoralu istnieje bogactwo gatunkowe roślin i zwierząt. Jest to strefa, w której odbywa się rozród większości ryb, w tym przede wszystkim ciepłolubnych (karpiowate). Właściwa dla tej strefy fauna to skorupiaki, jak wioślarki, Cladocera: Daphnia magna, Daphnia pulex, Ceriodaphnia, Polyphemus, Moina oraz rodzina Chydoridae, widłonogi, Eucyclopidae i małżoraczki, Ostracoda. Z innych grup parzydełkowce, np. stułbie, z płazińców wirki, z obleńców wrotki, nicienie, z mięczaków głównie ślimaki płucodyszne. Zdecydowanym dominantem w tej strefie pod względem liczebnym są owady: jętki, larwy ważek, chruścików i ochotek, pluskwiaki różnoskrzydłe, chrząszcze (Dytiscidae) i inne. W litoralu występuje także dużo glonów, jak sinice, zielenice, bruzdnice, wiciowce i roślinność naczyniowa. Z kręgowców, poza linem, płocią, szczupakiem oraz larwami i narybkiem ryb fitofilnych, okresowo przebywają larwy płazów.
Sublitoral zaczyna się tam, gdzie ustaje wpływ falowania, a więc na stoku ławicy i sięga do dolnej granicy metalimnionu. W zasięg sublitoralu naniesiony zostaje materiał wymywany z litoralu, który osiada na jego dnie łącznie z opadającymi osadami z masy wodnej i dużą ilością muszli mięczaków. Warunki środowiska są w nim zmienne. Światło jest zredukowane, a termika i zawartość tlenu zależna od intensywności mieszania się wody. Z roślin występują już tylko mchy wodne i osiadłe glony, ze zwierząt mięczaki skrzelodyszne, pierścienice (skąposzczety i pijawki) oraz larwy owadów i małżoraczki. Wśród pijawek charakterystyczna dla strefy sublitoralu jest Piscicola geometra, a ze skąposzczetów Lumbriculidae i Tubificidae. Wśród ryb płoć i starsze roczniki leszcza. W sublitoralu zachodzi zarówno produkcja, jak i rozpad materii organicznej, gdyż jest to obszar wody usytuowany na granicy strefy trofogenicznej i trofolitycznej.
Profundal charakteryzuje się brakiem światła, niską temperaturą uzależnioną zarówno od stabilności masy wód, jak i głębokości, niską zawartością, często brakiem tlenu, niekiedy występowaniem siarkowodoru. Dno jest pokryte osadami organicznymi, głównie autochtonicznymi, w których przeważają procesy rozkładowe. W tej strefie głównymi przedstawicielami owadów są ochotkowate, Chironomidae, z pierścienic rureczniki, Tubificidae. Ponieważ jest to obszar ubogi w organizmy wyższe, niedużo jest również żerujących tam gatunków ryb. Bytuje tam przede wszystkim duży leszcz oraz sieja gęstofiltrowa (jeżeli pozwalają na to warunki tlenowe).
Pelagial jest strefą wolnej wody nie opartą o dno. Dzieli się ona na trofogeniczną i trofolityczną. Jej głębokość, jak i innych stref, zależy od liczebności cząsteczek pozostających w zawieszeniu w toni wodnej (sestonu), absorbujących i rozpraszających światło. Zasadnicze zmiany w tej strefie następują pod wpływem termiki, która dzieli pelagial w okresie letniej stagnacji na strefę ciepłego epilimnionu i zimnego hipolimnionu, z właściwymi sobie zawartościami tlenu. Tak więc, w górnej części pelagialu liczebnie duży w sestonie będzie plankton roślinny i zwierzęcy, przy niedużej ilości opadającego tryptonu (cząsteczki organiczne obumarłe, a w miarę opadania zmineralizowane). W planktonie wyróżnia się sinice, zielenice, wiciowce, wrotki, skorupiaki, jak liścionogi Phyllopoda i widłonogi, Copepoda oraz małżoraczki Ostracoda. Z ryb charakterystycznymi gatunkami tej strefy są głąbiele, Coregonidae, poza tym stynka, ukleja, tołpyga i słonecznica, z ryb drapieżnych sandacz i troć jeziorna.
Ponad zasięgiem wody jest położona strefa epilitoralu, natomiast strefa zalewana czasowo jest znana jako supralitoral.
Omówione strefy nie stanowią wyodrębnionych siedlisk, następuje bowiem między nimi ciągła wymiana biomasy, wywoływana rytmiką zmian sezonowych (np. wędrówki zwierząt: rozrodcze, troficzne, na zimowiska), zwłaszcza temperaturą wody, poza tym światłem i ruchami wody. Przemiana i krążenie materii oraz przepływ energii odbywają się w jeziorze jako całość i nie każda ze stref, stanowi ekosystem.
W Polsce duże skupienia jezior występują na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim (tabela).
| Tabela. Rozmieszczenie jezior w Polsce (wg Kostrowickiego 1961) | ||||||||||||||||||
|
Nieliczne, małe, ale głębokie jeziora znajdują się w Tatrach, płytsze w Sudetach.
Większość jezior są to jeziora polodowcowe, powstałe pod wpływem działalności erozyjnej lodowców (jeziora rynnowe) lub wskutek powstawania moren po cofnięciu się lodowca (jeziora morenowe). Tylko niektóre z nich, położone na Lubelszczyźnie, należą do jezior krasowych, powstałych w wyniku wymywania przez wodę pokładów skał osadowych (wapniowych i gipsu). W Polsce stwierdzono 9296 jezior o powierzchni większej niż 1 ha. Pojemność wód jezior Polski wynosi 16 mld m3. Największymi jeziorami w Polsce są jeziora Śniardwy (106,6 km2), Mamry (104,5 km2) i Łebsko (74,4 km2). Najgłębszym w Polsce jest jezioro Hańcza (108,5 m). Największa powierzchnia jezior mieści się w klasie wielkości od 100 do 1000 ha i głębokości od 15 do 30 m (42,9% powierzchni). Najliczniejsze są jeziora małe, zaliczane raczej do stawów, o powierzchni od 1 do 5 ha, których łączna powierzchnia w Polsce wynosi 3,28% (tabela).
| Tabela. Struktura jezior w Polsce | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Większość jezior Polski ma warunki termiczne typowe dla strefy umiarkowanej, z występowaniem letnich uwarstwień od maja do listopada, cyrkulacją jesienną w listopadzie, stagnacją zimową od grudnia do marca, a czasami do kwietnia i cyrkulacją wiosenną przypadającą najczęściej na kwiecień. Temperatura wód powierzchniowych jezior Polski w lecie wynosi od 18 do 22 °C, przydennych od 6 do 9 °C. Głębokość epilimnionu waha się najczęściej w granicach od 4 do 9 m. Pokrywa lodowa trwa zwykle od końca grudnia do marca.
Powierzchnia jezior Polski zanieczyszczonych ściekami wynosi, według danych Instytutu Kształtowania Środowiska, 92 700 ha a liczba — 289, z których najwięcej należy do zbiorników małych o powierzchni do 100 ha i płytkich do średniej głębokości 5 m.
