Jelec

Leuciscus leuciscus (Linnaeus, 1758)

Cechy taksonomiczne – Ciało jelca jest wydłużone i nieznacznie spłaszczone, głowa wąska, a odstęp między oczami mały. Linie grzbietu i brzucha są lekko łukowato wygięte i załamują się w przodzie ciała. Otwór gębowy mały, półdolny lub prawie dolny. Krawędź płetwy grzbietowej prosto ścięta lub lekko wygięta. Krawędź płetwy odbytowej mniej lub bardziej wcięta. Płetwa ogonowa silnie wcięta (Penczak, 1967). Początek nasady płetwy grzbietowej przed środkiem nasady płetw brzusznych (Staff, 1950).

Długość głowy jelca wynosi 21,0% długości ciała, długość przedgrzbietowa 50,8%, długość zagrzbietowa 40,2%, a długość trzonu ogonowego 22,2% długości ciała. Największa wysokość ciała wynosi 14,4% długości ciała ryby, a najmniejsza wysokość 9,5%. Szerokość ciała wynosi 11,3% długości ciała jelca.

Ubarwienie. Jelec ma grzbiet stalowoszary ze srebrnoołowianym cieniowaniem, podbrzusze zaś jasno-szaro-srebrzyste, boki srebrzyste. Brzuch biały lub lekko szary, błyszczący. Płetwa grzbietowa i ogonowa ciemnoszare, a pozostałe blado-żółte, czasem pomarańczowe lub żółto-czerwono-szare. Pokrywy skrzelowe metaliczne o odcieniu oliwkowym, przechodzącym w żółty. Tęczówka oka żółtawa lub pomarańczowożółtawa ze skupiskami ciemnego pigmentu nad źrenicą (Penczak, 1967).

Cechy przeliczalne. Zęby gardłowe są dwuszeregowe o wzorze 2.5-5.2. Korony gładkie, zakończone haczykowato. Wymiana zębów występuje u sześcio-, siedmio- i ośmioletnich jelców (Penczak, 1967). Łuska cykloidalna jest typowa dla większości ryb karpiowatych. Jelce mają rozwinięte dodatkowe narządy oddychania. Są to pętle segmentainych naczyń krwionośnych w grzbietowym fałdzie płetwowym (Balon, 1964).

Kowalski (1910) wyróżnia dwie formy jelca na terenie Polski:

— jelec grubonosy, rosły, śniady, z wyraźną siatką pigmentową i czerwonymi płetwami brzusznymi,

— jelec szczupłonosy, mniejszy, srebrzysty o płetwach jasnych (bladych).

Zasięg występowania

W wodach śródlądowych Polski jelec występuje w Wiśle, Odrze i ich dorzeczach, w rzekach pomorskich oraz mazurskich. Na terenie Europy jelec występuje w wodach na wschód od Pirenejów i na północ od Alp. Brak go w Hiszpanii, we Włoszech, w Jugosławii (obszar dawnej Dalmacji), w Albanii, na Peloponezie, w Szkocji i Irlandii. Pospolity jest w Szwecji i w Finlandii. W Norwegii występuje tylko na południu. Spotyka go się we wszystkich rzekach zlewiska Morza Bałtyckiego, między innymi w basenie Newy, Siewiemoj, Dwiny, na Półwyspie Kolskim, w jeziorach Ładoga, Onega (Kuderski, 1961), w zlewisku Oceanu Lodowatego aż do Peczory. Znajdujemy go również w rzekach wpadających do Morza Czarnego od Dunajca aż do Donu. Występuje także w górnym i średnim biegu Wołgi. Na wschodzie tworzy dwa podgatunki: są to jelec syberyjski i jelec kirgiski. Jelec syberyjski, Leuciscus leuciscus baicalensis (Dybowski), występuje na terenie całej Syberii od zlewiska rzeki Ob do rzeki Kołyma oraz w jeziorach: Bajkał, Zajsanie, Teleckie. W porównaniu z typową formą jelca ma długość głowy mniejszą od wysokości ciała i krótszy trzon ogonowy. Jelec kirgiski, Leuciscus leuciscus natio kirgisorum Berg, występuje w Kirgizji w rzekach Czu, Nura, Sarysu i Turgaj. Osiąga długość ciała do 206 mm.

Biologia

Rozród. Jelec odbywa rozród według Staffa (1950) i Gąsowskiej (1962) od kwietnia do maja, zaś według Iwaszkiewicza (1970) od drugiej połowy maja do czerwca, w godzinach południowych, przy temperaturze wody od 10 °C do 12 °C i temperaturze powietrza 26,4 °C. W stadzie rozrodczym przeważają samce, a stosunek ich do samic wynosi 5:3. Jelec składa jaja na podłożu żwirowato kamienistym i niekiedy na roślinach. U samców występuje wysypka perłowa. Samica składa od 27 000 do 30 000 jaj. Jaja są duże, o średnicy 2 mm. Dojrzałość płciową osiąga w czwartym roku życia.

Pokarm. Jelec odżywia się larwami owadów wodnych, fauną denną bezkręgową i jajami innych gatunków ryb rzecznych.

Wzrost. Jelec przyrasta intensywnie do szóstego roku życia, później przyrasta minimalnie (Klimczyk, 1966). W pierwszych trzech latach życia osiąga od 4 do 6 cm długości i od 4 do 10 g masy ciała (tab. 46). Rzadko przekracza wielkość 30 cm długości oraz 200 g masy ciała.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Jelec występuje w głównym cieku rzek, w czystych wodach. Unika cieków silnie zarośniętych i zarastających, zwłaszcza roślinnością wynurzoną. Szuka dna piaszczystego i żwirowatego (Iwaszkiewicz, 1970), chociaż ma łatwość przystosowywania się do środowiska nieco zanieczyszczonego. Jelec występuje w górnym i środkowym biegu prawie wszystkich naszych rzek, zarówno w wodach pstrągowych, jak i w wodach stojących, w krainie klenia i brzany, a także w wodach nizinnych, rzekach i zalewach nadbrzeżnych (Balon, 1964). Spotyka się go w niewielkich ciekach o szerokości mniejszej od 2 m. Najczęściej przebywa w niegłębokich zatokach i mieliznach (Penczak, 1967). Zimą gromadzi się w dołach i głębszych partiach rzek. W Polsce nie podlega ochronie. Z powodu suchego i ościstego mięsa nie ma znaczenia gospodarczego. Młode jelce są często pokarmem ryb drapieżnych.