Boleń

Aspius aspius (Linnaeus, 1758)

Cechy taksonomiczne – Ciało bolenia jest wydłużone, niskie, po bokach nieco spłaszczone. Na głowie dość wysoko umieszczone są duże oczy. Otwór gębowy jest półgórny, głęboko wcięty, sięgający poza przednią krawędź oka. Szczęka dolna jest dłuższa od górnej, a przy zamknięciu pyska wchodzi trójkątną wypukłością w zagłębienie szczęki górnej. Szczeliny skrzelowe są szeroko otwarte. Błona podskrzelowa przyrasta do cieśni (isthmus) na wysokości tylnej krawędzi oka. Długość głowy stanowi 23,3% długości ciała (l.c.). Największa wysokość ciała i odległość płetw piersiowych od brzusznych wynosi około 25,0%. Wszystkie płetwy są zaostrzone, krótka płetwa grzbietowa zaczyna się tuż za początkiem nasady płetw brzusznych.

Ubarwienie. Barwa grzbietu bolenia jest stalowoszara, boki są nieco jaśniejsze, a brzuch srebrzystobiały. Płetwy piersiowe i brzuszne lekko szare z odcieniem czerwonym. U samców w okresie tarła na płetwach piersiowych i wieczkach skrzelowych występuje wysypka perłowa.

Cechy przeliczalne. Wyrostki filtracyjne na lukach skrzelowych bolenia są rzadkie i krótkie, w liczbie od 8 do 12. Zęby gardłowe stożkowate, nieco haczykowate, tworzą dwa szeregi najczęściej o wzorze 3.5-5.3. Łuska o kształcie typowym dla ryb karpiowatych, cykloidalna, gruba i duża, pokrywa całe ciało bolenia.

Zasięg występowania

Gatunek Aspius aspius rozprzestrzeniony jest w Europie w zlewiskach mórz Północnego, Bałtyckiego, Czarnego i Kaspijskiego. W zlewisku mórz Bałtyckiego i Północnego nie występuje we Francji, Holandii, Szwajcarii, Anglii i Danii. Spotyka się go na południu Norwegii, Szwecji i Finlandii .

W Polsce występuje w dużych rzekach na terenie całego kraju. Rzekę Wisłę zasiedla boleń od ujścia, aż po dopływy karpackie (Backiel, 1964, Kołder, 1961). Występuje w Dunajcu i Sanie (Bieniarz, Epler, 1972, Kołder, 1967, Żamecki, 1958), w dorzeczu Tyśmienicy (Danilkiewicz, 1973), w Zalewie Zegrzyńskim na Narwi (Kaczyński, 1967, Littak, 1968), w Drwęcy (Backiel, 1964a), w Brdzie (Kaj i Walczak, 1954). Rzekę Pilica zasiedla boleń od Sulejowa. Licznie występuje w dorzeczu Warty (Jaskowski, 1962, Penczak, 1969, Wołoszyński, 1964). Górna granica zasięgu w Warcie przebiega na wysokości miejscowości Kijów (poniżej Działoszyna). Na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Mazurskim boleń spotykany jest również w niezanieczyszczonych przepływowych jeziorach (Kozicka, 1959, 1972, Seligo, 1902, Wiśniewski, 1958). We wszystkich miejscach występowania jest gatunkiem nielicznym.

Biologia

Rozród. Boleń dojrzewa płciowo w wieku od 4 do 5 lat. Rozród odbywa się w okresie od kwietnia do maja przy temperaturze wody od 5 do 7°C (Gąsowska, 1962). Do rozrodu wybiera miejsca na nurcie, o dnie żwirowym.

Naturalne tarliska bolenia zaobserwowano w Warcie. Zlokalizowane były na 508 km biegu rzeki na wysokości Bartochowa, na 488 km w Miłkowicach, w okolicy wsi Ochle, oraz na 206 km powyżej miasta Oborniki (Jaskowski, 1962). Płodność samicy o masie ciała 2670 g i długości ciała 54,5 cm wynosi 160 000 jaj. Jaja są dość duże, o średnicy 1,6 mm.

Pokarm. Osobniki jednoroczne bolenia odżywiają się planktonem, dwuletnie przechodzą już na pokarm drapieżny. Najczęściej bolenie żerują na drobnych rybach w strefie nurtu, chociaż w Warcie obserwowano żerujące bolenie na płyciznach i łachach ubogich w roślinność (Penczak, 1969). Według Pliszki i innych (1951) ryby w przewodach pokarmowych stwierdzono u 58% przebadanych boleni z Wisły, a u 10% stwierdzono szczątki roślin. Najczęściej wyjadanymi gatunkami są: ukleja, kiełb, płoć, kleń, okresowo świnka. Wielkość ryb spotykanych w pokarmie bolenia nie przekracza 8 cm długości ciała (Gąsowska, 1962, Horoszewicz, 1964).

W rejonie środkowego biegu Wisły boleń wykazuje cechy ryby osiadłej, ale może nieraz przemieszczać się w bardziej odległe miejsca (Pliszka, 1949, 1951). W Dunajcu zaobserwowano migracje bolenia przez przepławkę rożnowską i czchowską. Największe nasilenie migracji przypadło na miesiąc maj i czerwiec. Te liczne wędrówki boleni przez przepławkę wiążą się z masowym wystąpieniem uklei (Żarnecki, Kołder, 1955, Żarnecki, 1958).

Wzrost. Spośród ryb karpiokształtnych boleń należy do gatunków najszybciej rosnących. Zalicza się do ryb drapieżnych, które charakteryzują się zarówno szybkim wzrostem, jak i dużymi wahaniami wymiarów ciała osobników należących do tego samego pokolenia. Roczne przyrosty masy ciała bolenia stale wzrastają, osiągając w czwartym roku życia od 110 do 169 g, w siódmym roku od 310 do 450 g. Siedmio-, ośmioletnie bolenie mają długość od 45 do 50 cm i masę ciała do 2000 g. Przyrosty długości ciała bolenia w pierwszym roku życia są największe i osiągają 8 cm, następnie stale nieznacznie zmniejszają się.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Boleń najliczniej występuje w środkowych odcinkach większych rzek o czystej, bieżącej wodzie i dnie piaszczystym lub żwirowym. Przebywa przeważnie pod powierzchnią wody w nurcie rzek, unikając miejsc płytkich i zarośniętych. Jest ważnym składnikiem biocenozy ze względu na drapieżny tryb życia jaki prowadzi. Wyżerając mało wartościowe gatunki ryb reguluje ich liczebność w zbiornikach wód płynących. Ze względu na niedużą liczebność występowania, boleń ma małe znaczenie gospodarcze. Roczne odłowy bolenia w Wiśle (pod Włocławkiem) w łatach od 1952 do 1966 wynosiły średnio 3,2% odłowionych ryb. Wymiary łowionych boleni w tym rejonie wahały się od 30 do 70 cm długości i od 450 do 5500 g masy ciała. W Warcie i Noteci, w połowach z obszaru poznańskiego, procentowy udział bolenia był podobny (od 2,1 do 4,2%). Jako ryba sportowa jest wysoko ceniony przez wędkarzy. Pozyskanie go na wędkę nie jest jednak łatwe, wymaga dużej zręczności i doświadczenia.