Koza (kózka)

Cobitis (Cobitis) taenia Linnaeus, 1758

Cechy taksonomiczne – Ciało kozy jest wydłużone. Tułów wraz z trzonem ogonowym mocno bocznie ścieśniony. Głowa niewielka, z profilu lekko spadzista, silniej spłaszczona z boków niż tułów. Nozdrza z przednimi otworami wyciągniętymi w rurkę. Otwór gębowy mały, dolny. Warga dolna rozcięta pośrodku na 2 oddzielne piaty. Każdy z tych płatów dzieli się na 2 lub więcej płatów wtórnych. Wokół ust znajdują się 3 pary krótkich wąsików. Pierwsza, najkrótsza para leży w środkowym odcinku górnej wargi, druga z boków górnej wargi, a trzecia, najdłuższa, wyrasta z kącików ust. Oczy są średniej wielkości, kształtu nieco wydłużonego, znajduje się jaśniejszy pas pokryty drobnymi plamkami. Nad nim przebiega następny rząd większych plam, zwykle zlewających się z sobą w tylnej części ciała. Cały grzbiet jest gęsto usiany drobniutkimi plamkami, a pośrodku grzbietu ciągnie się jeszcze jeden rząd dużych plam. Wierzch i boki głowy są również pokryte drobnymi plamkami. Od punktu szczytowego przedniego końca pyska, przez oko do tyłu głowy biegnie ciemna wąska smuga. U nasady płetwy ogonowej, powyżej osi ciała leży wyraźna czarna, skośna plamka. Płetwy kozy mają barwę białożółtą. Płetwa ogonowa i grzbietowa pokryte są małymi prostokątnymi plamkami ułożonymi w 5 do 7 poprzecznych szeregów. Na górnej powierzchni płetw brzusznych znajdują się rzadko rozmieszczone kropki.

Cechy anatomiczne. Pęcherz pławny kozy jest niewielki, zamknięty w komorze kostnej. Jego tylna wolna część jest słabo zaznaczona. Przewód pokarmowy jest krótki i prawie prosty. Jego długość stanowi od 70 do 75% długości ciała (l.c.). Część żołądkowa przewodu nie jest wyraźnie wykształcona. Oddychanie jelitowe, charakterystyczne dla rodziny Cobitidae wykorzystywane jest w ograniczonym zakresie.

Cechy przeliczalne. Zęby gardłowe w liczbie od 8 do 10 są smukłe i zaostrzone. Ułożone są w jednym szeregu. Kości gardłowe mają w środkowej części krótki, hakowaty wyrostek.

Łuska kozy jest mała i delikatna, o kształcie owalnym lub okrągłym. Skleryty rozmieszczone są rzadko, a centrum jest nieco przesunięte w stronę części kaudalnej. Linia boczna jest niewidoczna.

Zasięg występowania

Zasięgiem występowania koza obejmuje prawie całą Europę i znaczną część Azji. Nie stwierdzono jej jednak w Irlandii, Norwegii i północnej Szwecji. Nie występuje również w zlewisku Oceanu Lodowatego. Ze względu na znaczną zmienność gatunku, a zwłaszcza ubarwienia i kształtu ciała, w zasięgu występowania wyróżnia się szereg podgatunków, z których największy obszar zajmuje Cobitis taenia sibirica Gladkov, zamieszkująca wody Syberii. Forma typowa występuje w Małej Azji, na Dalekim Wschodzie, na wschodnich krańcach Związku Radzieckiego, w Japonii, na Tajwanie oraz w północnych Chinach. W Polsce rozpowszechniona jest na całym obszarze kraju z wyjątkiem terenów typowo górskich.

Biologia

Rozród. Okres rozrodu kozy rozpoczyna się w maju przy temperaturze wody powyżej 16°C. Miejscem rozrodu jest stosunkowo płytka strefa litoralna porośnięta roślinnością zanurzoną. Do rozrodu przystępują osobniki 2-letnie i starsze. W jeziorze Dgał Wielki na Pojezierzu Mazurskim, samce dojrzewają w drugim, a samice w trzecim roku życia. Płodność absolutna samic o długości ciała od 6,3 do 7,8 mm i masie ciała od 2,0 do 4,0 g jest bardzo mała i wynosi od 175 do 452 jaj. Płodność względna waha się od 8500 do 113 000 jaj na 1 kg masy ciała samic.

Rozród prawdopodobnie jest wieloporcyjny, gdyż trące się egzemplarze można spotkać jeszcze w końcu czerwca, a w jajnikach przed rozrodem znajdują się owocyty wyraźnie różniące się wielkością. Składane jaja przyklejają się do szczątków roślinnych oraz do żywych roślin. Jaja są dużych rozmiarów. Już w jajnikach osiągają średnicę powyżej 1 mm. Po napęcznieniu w wodzie ich średnica powiększa się od 1,9 do 2,8 mm. Otoczka jaja jest cienka i przezroczysta. Rozwój jaj przy temperaturze od 16 do 17 °C trwa 5 dni (Kochanova, 1957). Wylęg bezpośrednio po wykluciu ma długość około 5,5 mm. Przykleja się on do roślinności podwodnej lub opada na dno, skąd co pewien czas podpływa ku górze.

Pokarm. Z chwilą wyczerpania się zapasów woreczka żółtkowego larwy przechodzą na odżywianie zewnętrzne. W tym czasie zwykle przebywają w pobliżu dna żywiąc się drobnym zooplanktonem. Okres larwalny trwa około 1 miesiąca. Pokarmem starszych osobników są skorupiaki planktonowe i denne, larwy owadów oraz szczątki roślinne.

Wzrost. Koza jest rybą niewielką. Zwykle nie przekracza 8 cm długości (l.c.) osiągając przy tym masę ciała nieco ponad 4 g. Bardzo rzadko można spotkać osobniki przekraczające długość 10 cm. Tempo wzrostu kozy w jeziorze Dgał Wielki i w Jeziorze Legińskim przedstawiono w tabeli.

Maksymalny wiek osiągany w tych jeziorach wynosi 4 lata.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Typowym środowiskiem kozy są jeziora i wolno płynące rzeki. Spotkać ją jednak można, podobnie jak śliza, prawie we wszystkich typach zbiorników wodnych. Najliczniej występuje na tych stanowiskach, gdzie piaszczyste dno graniczy z miejscami zamulonymi, porośniętymi roślinnością. Prowadzi przydenny tryb życia. W dzień, szczególnie w czasie słonecznej pogody, leży nieruchomo na piasku, często wśród stada kiełbi. W razie niebezpieczeństwa nie podejmuje ucieczki do przodu, lecz energicznym ruchem zagrzebuje się w piasek. Czasem nad powierzchnię dna wystaje tylko wierzch głowy i oczy. Pożywienia szuka zarówno na dnie piaszczystym, mulistym, jak i wśród roślinności. W poszukiwaniu pokarmu gromadzi się także w pobliżu plaż, portów lub hangarów wodnych. Nigdy nie występuje masowo i z tego powodu nie ma żadnego znaczenia gospodarczego. Małe rozmiary oraz suche i niezbyt smaczne mięso są powodem, że koza nie jest również obiektem połowów wędkarskich. Czasem jedynie bywa używana jako przynęta na ryby drapieżne. Koza nie podlega ani okresom ani wymiarom ochronnym.