Brzana

Barbus barbus (Linnaeus, 1758)

Cechy taksonomiczne – Ciało brzany jest wydłużone, wrzecionowate, niskie. Na głowie w kształcie stożka dość wysoko osadzone są małe oczy. Otwór gębowy dolny z wysuwalną górną szczęką zaopatrzony jest w szerokie, mięsiste wargi. Dolna warga składa się z trzech płatów. Środkowy płat u osobników powyżej 7 cm długości ciała jest przyrośnięty (Rolik, 1971). Na górnej wardze znajdują się dwie pary wąsików, z których dłuższa umieszczona jest w kącikach ust. Płetwy nieparzyste są krótkie. Płetwa grzbietowa na tylnej krawędzi lekko, łukowato wcięta, ostatni twardy jej promień ma wyraźne piłkowanie. Płetwa ogonowa głęboko wcięta z górnym płatem zaostrzonym, dolnym zaokrąglonym. Zaokrąglona jest również płetwa odbytowa. Ciało brzany pokrywają regularne szeregi łusek średniej wielkości. Pod płetwą grzbietową, a nad linią boczną widoczne są na łuskach podłużne prążki powstałe ze sfałdowania naskórka. Linia boczna przebiega bez załamań od wieczka skrzelowego do nasady płetwy ogonowej. Długość głowy u populacji brzan z rzeki Wisły z okolic Warszawy i Torunia według Rolik (1971) stanowi 23,8% długości ciała (l.c.), z rzeki San 27,2%. Według badań własnych wskaźnik ten u brzan z Wisły koło Włocławka wynosi 22,6%. Maksymalna wysokość ciała populacji brzan z Wisły wynosi odpowiednio 23,4% i 21,9%, z rzeki San — 20,5%. Odległość płetw piersiowych od brzusznych wynosi średnio 27,7% długości ciała.

Ubarwienie. Barwa ciała brzany dostosowana jest do kolorytu otoczenia, w którym najczęściej przebywa. Grzbiet i płetwa grzbietowa są barwy oliwkowozielonej z odcieniem szarym. Boki jaśniejsze, żółtozłociste przechodzą prawie w biały kolor na brzuchu i gardle. Płetwa ogonowa jest szaropomarańczowa, zaś płetwy piersiowe, brzuszne i odbytowa mają zabarwienie pomarańczowoczerwone. U okazów młodych występują na ciele oraz na płetwach grzbietowej i ogonowej plamki, które w późniejszym okresie zanikają.

Cechy przeliczalne. Zęby gardłowe brzany ułożone są w trzech szeregach najczęściej o wzorze 2.3.5-53.2. Łuska cykloidalna w części kaudalnej lekko zaostrzona.

Zasięg występowania

Brzana występuje w środkowej Europie, we Francji i południowo-wschodniej Anglii. Nie występuje w Irlandii, Szkocji, Skandynawii. Na wschodzie granica rozprzestrzenienia gatunku sięga Niemna i Dniepru, na południu rzeki Kamczija. W Polsce brzanę spotyka się w rzekach na obszarze całego kraju. Zasiedla ona Wisłę, jej podkarpackie dopływy, Pilicę, Bzurę, Brdę, Drwęcę, Bug i Narew (Backiel, 1964, Backiel, Zawisza, 1949, Kaj i Walczak, 1954, Kołder, 1967, Ostaszkiewicz, 1966, Penczak, 1968, Rolik, 1971). W dorzeczu Odry występuje w zlewisku Warty, Nysie Kłodzkiej, Bobrze, Nysie Łużyckiej (Kaj, 1954, 1958, Olewski, 1967, Penczak, 1969). Na Pojezierzu Mazurskim występuje brzana w Pasłęce oraz w Elmie dopływie Łyny (Szczerbowski, 1972). Brzana jest rybą wrażliwą na zanieczyszczenia przemysłowe wody, dlatego też zasięg jej i liczebność w wielu rzekach zmniejsza się. Według Starmacha (1948) w latach 1943-44, w Wiśle pod Krakowem brzana stanowiła 41,3% całej ichtiofauny. Późniejsze badania wykazały, że stanowi zaledwie 0,2% (Bieniarz, Epler, 1972). Całkowicie wyginęła brzana w Warcie w okolicy Częstochowy, gdzie była kiedyś bardzo pospolitym gatunkiem. Górną granicę występowania w Warcie Jaskowski (1962) określa poniżej ujścia Liswarty, a liczne występowanie notuje od Działoszyna. W 1967 r. Penczak (1969) stwierdził występowanie brzany dopiero na 20 km poniżej Działoszyna. W Pilicy według tego autora spotyka się ją od ujścia Czarnej, przed Sulejowem, a także w ujściowym odcinku Drzewiczki; w zlewisku Bzury zachowała się jedynie w ujściu Rawki. Licznie brzana występuje w Drawie, Gwdzie, Wełnie i podgórskich dopływach Wisły (Iwaszkiewicz, 1963, Jaskowski, 1962, Kaj, 1954, 1958, Kordaszewski, 1947).

Biologia

Rozród. Brzana dojrzewa płciowo w wieku od 3 do 5 lat. Samce brzany w rzece San dojrzewają już w drugim i trzecim roku życia, a samice w czwartym i piątym roku (Rolik, 1971). Składanie jaj trwa od maja do lipca, a niekiedy może przedłużać się nawet do sierpnia (Starmach, 1948). Rozród odbywa brzana w rzekach podgórskich, jak również w rzekach nizinnych o średniej głębokości i niezbyt szybkim prądzie. Poczopko i Słonowski (1958) zaobserwowali rozród brzany w dolnym biegu Wisły na odcinku między 652 km, a 940 km. Brzana składa jaja przy podprądowej stronie ostróg. Liczne tarliska naturalne występują również w dorzeczu Warty między Strobinem a Konopnicą na 560 km, przy moście drogowym w Miłkowicach na 488 km, poza tym w rejonie wsi Brodnia i Sławsk oraz w Śremie (Jaskowski, 1962, Kaj, 1958). W dopływie Warty brzana odbywa rozród w dolnym biegu Liswarty, w przyujściowym odcinku Widawki, na Prośnie w rejonie Wieruszowa, Bolesławca i Węglewic, na Gwdzie poniżej Piły, na Wełnie w ujściowym odcinku pod Obornikami (Dytkiewicz, 1965, Jaskowski, 1962, Kaj, 1958). Na tarlisku rzeki Wełny w 1951 r. brało udział w rozrodzie około 200 brzan. Brzany w miejscach rozrodu pojawiają się małymi stadami. Jednej samicy towarzyszy kilka do kilkunastu samców. Samica składa jaja o średnicy około 2 mm w ilości od 8000 do 9000 jaj na 1 kg masy ciała, w płytkich miejscach o kamienistym, lub żwirowo-piaszczystym dnie. Jaja, dzięki kleistej otoczce przyklejają się do kamieni, a następnie po zapłodnieniu, spłukane wodą opadają między kamienie, gdzie znajdują dogodne warunki do dalszego rozwoju.