Brzanka

Barbus petenyi Heckel, 1847

Cechy taksonomiczne – Ciało brzanki jest wydłużone, niskie, wrzecionowate. Pysk z otworem gębowym dolnym ma dwie pary wąsików. Pierwsza para umieszczona jest na górnej wardze, druga w kącikach ust. Wargę dolną tworzą trzy płaty. Płetwa grzbietowa jest krótka, u osobników młodszych równo ścięta, u starszych lekko zaokrąglona. Na ostatnim twardym jej promieniu brak ząbków. Płetwa ogonowa niezbyt głęboko wcięta ma górny płat niewyraźnie zaostrzony. Płetwy piersiowe, brzuszne i odbytowa są zaokrąglone. U samic płetwa odbytowa sięga poza nasadę płetwy ogonowej. Wysokość jej u brzanek z rzeki San stanowi 20,3% długości ciała samicy a 15,4% ciała samca (Rolik, 1971). Dymorfizm płciowy zaznacza się również w wymiarach ciała jednolatków brzanek, a także w niektórych proporcjach ciała. Samce są mniejsze od samic, mają dłuższe płetwy piersiowe i brzuszne i mniejsze odległości P-V i V-A.

Długość głowy brzanki w populacjach z dorzecza Sanu wynosi około 27% długości ciała, a maksymalna wysokość ciała 20,8%. U brzanek z Wisły koło Krakowa wskaźniki te są niższe i wynoszą odpowiednio 22% i 17,2% (Rolik, 1971).

Ubarwienie. Grzbiet brzanki jest brunatny, boki są jaśniejsze w odcieniu złocistym. Na całej długości ciała nad linią boczną, na płetwie grzbietowej i górnym płacie płetwy ogonowej występują brunatne plamki. Płetwy brzuszne, płetwa odbytowa i ogonowa (dolny płat) są barwy żółtawej z odcieniem pomarańczowym.

Przynależność systematyczna brzanki nie została dotychczas jednoznacznie określona. Berg (1914) określa brzankę jako podgatunek Barbus meridionalis petenyi ze względu na duże podobieństwo morfologiczne do Barbus meridionalis Risso występującego w południowej Francji. Hańko (1932), Thienemann (1950), Staff (1950), Starmach i Rosół (1961) określają brzankę jako Barbus petenyi Heckel. Rolik (1971) na podstawie szczegółowej analizy materiałów bibliograficznych i badań własnych traktuje Barbus petenyi jako odrębny gatunek.

Ciało brzanki pokryte jest łuską cykloidalną, gładką, o kształcie charakterystycznym dla ryb karpiowatych.

Zasięg występowania

Brzanka występuje w górnej Wiśle i jej dopływach, w dorzeczu Dunaju na terenach Czechosłowacji, Węgier i Rumunii, na Półwyspie Bałkańskim w zlewiskach rzek: Wardar, Struma, Marica, Kamczija. Na wschodzie sięga po Dniestr.

W Polsce brzanka zasiedla górną Wisłę po Drogomyśl oraz średni i górny bieg podkarpackich jej dopływów (Żarnecki, Kołder, 1956). W Wiśle pod Krakowem występuje już tylko w małych ilościach (Starmach, 1948). Najliczniej spotykana jest w krainie pstrąga. W przeprowadzonych połowach badawczych w 1945 r. na odcinku od źródeł Wisły do ujścia rzeki Białej odłowiono znaczne ilości brzanki, z czego aż 77% wszystkich odłowionych okazów pochodziło z okolic Nierodzimia. Również licznie występuje w dorzeczu górnego Sanu. Udział jej w połowach w latach 1964-1968 wynosił od 18,4 do 39,8% (Rolik, 1971). W nielicznych ilościach spotyka się brzankę w zlewisku Nidy na obszarze Gór Świętokrzyskich (Penczak, 1971, 1972). Ostatnio stwierdzono występowanie brzanki: w Wolicy pod Krasnymstawem (dopływ Wieprza), w Pilicy pod Nowym Miastem i Bystrzycy pod Lublinem oraz w Strwiążu, dopływie Dniestru (Penczak, 1969, Prawocheński, 1963, Rolik, 1971). Informacje Heckla i Knera (1858), Staffa (1950) i Knauthego (1890), dotyczące występowania brzanki w dorzeczu Odry, nie zostały potwierdzone w późniejszych badaniach (Balon, 1952, 1963,1964). Również nie została potwierdzona wzmianka o występowaniu brzanki w Pasłęce (Benecke, 1881).

Biologia

Rozród. Brzanka odbywa rozród od maja do połowy lipca. Samce dojrzewają w pierwszym i drugim roku życia, samice w trzecim, a niekiedy w czwartym roku życia. Sześcioletnia brzanka o długości ciała około 19 cm składa jaja o średnicy od 1,8 do 2,2 mm. Jaja składane są w miejscach płytkich o żwirowo-kamienistym podłożu.

Pokarm i wzrost. Brzanka żywi się fauną denną. Tempo wzrostu brzanki jest powolne. Największe okazy dorastają do 30 cm długości i 250 g masy ciała.

Ze względu na nieliczne występowanie brzanka została objęta ochroną.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Brzanka zasiedla środkowe i górne odcinki rzek o wartkim prądzie i dnie kamienisto-żwirowym. Często występuje w miejscach pokrytych dużymi głazami, wśród których znajduje schronienie. Nie ma większego znaczenia gospodarczego.