Wody rzek są bardziej mętne niż wody stojące, przede wszystkim w okresie deszczu, kiedy następuje wymywanie gleby z brzegów. Gleby gruntów uprawnych dają zmętnienie znaczniejsze niż gleby gruntów zadrzewionych. Największe zmętnienie wody powodują jednak zanieczyszczenia. Woda o szybkim prądzie łatwiej traci swą mętność niż woda lenityczna, nizinna, w której dłuższy czas utrzymuje się zawiesina.
Wahania w składzie chemicznym wód w ciekach są duże, zależą od pory roku, stanu wód, ich stopnia zanieczyszczenia i rodzaju użytkowania gleb, z których spływa woda do cieku. Bardzo ubogie w elektrolity (Ca, Mg, N, P) są wody wiosenne przy wysokich stanach. Substancji biogennych (NO3, NO2, NH4, PO4) najmniej występuje w okresie lata. Wzrost jest wyraźny jesienią i zimą, wskutek ich małego zużycia na budowę organizmów żywych. W wodach zanieczyszczonych ściekami miejskimi zawartość substancji biogennych wzrasta.
Zbiorowiska organizmów żywych są w ciekach silnie selekcjonowane prądem wody. Wyróżnia się w rzece grupy organizmów osiadłych na różnym podłożu ponad dnem (perifiton), żyjące na powierzchni wody (neuston i pleuston), żyjące w masie wody, a poruszające się biernie (plankton) i czynnie (nekton) oraz zasiedlające dno (bentos). Martwe lub żywe organizmy wleczone prądem wody określa się jako seston (formy duże) lub syrton (formy mikroskopowe). Ruchoma masa wody w rzekach nie sprzyja rozwojowi planktonu w takiej liczebności, jak w jeziorach. Plankton może więc być nanoszony do rzeki wraz z wodami cieku płynącego przez jezioro i bytować jeszcze jakiś czas w rzece. Miejscem powstawania planktonu są również wody lenityczne rzek — spokojne zatoki. W planktonie rzecznym jest przewaga form roślinnych, w tym dużo więcej okrzemek niż innych glonów, a w planktonie zwierzęcym przeważają wrotki. Trypton przeważa ilościowo nad planktonem. W nektonie spotyka się prądolubne ryby – pstrąg, głowacz, głowacica, strzebla potokowa, lipień oraz ryby dostosowane do mniejszego prądu wody, jak — świnka, kleń, brzana, brzanka, jelec, certa, boleń, jaź. Ryby te w jeziorach przepływowych spotkać można przeważnie tylko w strefie przyujściowej rzek i potoków. Występowanie form bentosowych w rzekach jest silnie uzależnione od podłoża. Na skalistym rumowisku potoków pojawiają się larwy jętek, widelnic, chruścików, muchówek (Simulidae). Flora denna składa się z osiadłych sinic i z chryzofit — okrzemek. W dalszych partiach cieku, przy różnicowaniu się podłoża, w miejscach zacisznych i w nurcie wody mogą pojawiać się zupełnie inne formy. W miejscach zacisznych piaszczysto-żwirowatych zakorzeniają się jeszcze nieliczne makrofity, osiadłe glony, w których żyją kiełże, ślimaki, larwy muchówek, mszywioły, a w głębszych warstwach piasku spotkać można wodopójki, skorupiaki (widłonogi), nicienie, drobne skąposzczety i larwy owadów. W miarę przechodzenia cieku w rzekę nizinną pojawia się muł, w pierwszej kolejności przy brzegach i w miejscach zacisznych. Na podłożu mulistym zbiorowiska organizmów żywych zarówno roślinnych, jak zwierzęcych są bardzo urozmaicone gatunkowo. Można wśród nich znaleźć wiele gatunków jeziornych — larwy jętek, chruścików, ochotek, chrząszczy, pluskwiaki wodne, ślimaki, małże, skąposzczety i inne.
Podobnie jak w jeziorach, tak i w ciekach, mimo dużych zmienności zachodzących w środowisku, próbowano stosować szereg klasyfikacji. Były one oparte na morfologii cieków, zawartości wapnia, wartości pH i występującej faunie. Thienemann (1925) zaproponował podział cieku według gatunków ryb przewodnich. Podzielił go na źródło, krainę pstrąga, lipienia, brzany, leszcza i strefę ujściową, w której występuje jazgarz i słonowodne płastugi. Zasięg poszczególnych krain w rzece jest zależny od konfiguracji terenu i klimatu, a określany jest spadkiem dna i kształtem koryta. Związana z tym jest także szybkość prądu wody, natlenienie, temperatura wody i charakter podłoża. Zespół tych warunków pozwala podzielić wody płynące na źródła, potoki górskie i potoki podgórza, bieg środkowy, dolny i ujście (rysunek).
Rysunek. Schemat warunków środowiska w podłużnym przekroju rzeki.
Obszarami, na których występują źródła rzek o największym znaczeniu, jak Wisły i Odry, są Karpaty i Sudety. Rzeki płynące z Karpat i Sudetów otrzymują najwięcej wody z opadów atmosferycznych. Drugim obszarem obfitym w źródła są wyżyny południowe (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska i Roztocze), stamtąd wypływa Warta, Pilica i Wieprz. Trzeci obszar to pojezierza, które dostarczają wodę dla rzek przymorskich bądź dopływów Wisły i Odry.
Rysunek. Mapa hydrograficzna Polski (wg Kostrowickiego, 1961): 1 — główne działy wodne, 2 — rzeki i kanały, 3 — jeziora.
Jak wynika z mapy (rysunek) 99% powierzchni Polski należy do zlewiska Morza Bałtyckiego, a tylko niecałe 0,3% do zlewiska Morza Czarnego (Ostrawa i Strwiąż) i Morza Północnego (Izera i Orlica). Największą część zlewiska Bałtyku zajmuje rzeka Wisła (56% powierzchni kraju) dalej dorzecze Odry (34%), a pozostałą rzeki przymorza, jak Rega, Parsęta, Wieprza, Lubawa, Słupia, Łeba (9,3%) i dorzecze Niemna (0,6%). Odpływ wody przemieszczającej się rzekami Polski wynosi w latach średnio wilgotnych 59 mld m3, a mało wilgotnych 32 mld m3. Najbardziej zasobne w wody są rzeki karpackie i sudeckie, najuboższe występują na obszarze wielkich dolin. Rzeki karpackie płyną dolinami o ściętych lub lekko ściętych brzegach, z nurtem przy jednym z brzegów rzeki. W pasie wyżyn południowych i na Pomorzu płyną szerokimi płaskimi dolinami tworząc meandry i pozostawiając liczne starorzecza.
