Ciosa

Pelecus cultratus (Linnaeus, 1758)

Cechy taksonomiczne – Ciało ciosy jest wydłużone, niezbyt wysokie, silnie bocznie spłaszczone. Największa jego wysokość stanowi od 22 do 24% długości ciała (l.c.). Głowa stosunkowo mała, wynosi od 10 do 20% długości ciała. Linia grzbietu przebiega w linii poziomej. Oko duże o średnicy w stosunku do długości głowy od 22 do 23%. Otwór gębowy górny. Krawędź brzucha na całej swojej długości ściśnięta w wyraźny, wolny od łusek kil. Płetwa piersiowa długa, zaostrzona, w zasadzie sięgająca nasady płetwy brzusznej. Płetwa odbytowa długa. Płetwa grzbietowa mała, przesunięta do tyłu na wysokość płetwy odbytowej. Linia boczna falista, za nasadą płetwy piersiowej schodząca na dolne partie boków ciała.

Ubarwienie. Barwa grzbietu ciosy zielononiebieska, brzuch i boki ciała srebrzyste, mieniące się. Płetwy nieco ciemniejsze od ubarwienia ciała.

Cechy przeliczalne. Wyrostki filtracyjne są długie, na końcu wyraźnie spłaszczone, u ryb starszych bardzo często rozwidlone. Łuk kości dolnogardłowej bardzo smukły, kąt łuku wyraźny. Odcinek górny ma położenie górne, jest wypukły i dłuższy od odcinka bocznego, koniec górny zaostrzony. Blaszka boczna przylegająca, nie haczykowata, przeważnie ostra. Część brzuszna prosta. Odcinek bezzębny stanowi od 2/3 do 3/4 całej części brzusznej, jest jednakowej długości, równomiernie bocznie spłaszczony; można mówić o jego krawędziach przedniej i tylnej zamiast wewnętrznej i zewnętrznej. Koniec dolny ostro ścięty. Zęby stożkowate, haczykowate, ostro i wyraźnie piłkowane (Horoszewicz, 1960). Wzory zębów 2.5-5.2. Łuska ciosy jest cykloidalna, słabo osadzona.

Zasięg występowania

Według Berga (1949) ciosa zamieszkuje basen Morza Bałtyckiego od Odry do Newy oraz jeziora Ładoga i Onega, przy wybrzeżach Szwecji i Finlandii (gdzie jest bardzo rzadka), basen Morza Czarnego od rzeki Dunaj do rzeki Kubań, baseny mórz Kaspijskiego i Aralskiego. W zbiornikach północno-zachodnich części ZSRR, między innymi w jeziorach Ładoga i Onega, jest stosunkowo rzadka, w dużych ilościach występuje jedynie w jeziorze Ilmeń i Białym. Pospolita jest również w zbiornikach zaporowych Dniepru, Kubania, Donu, Wołgi, w morzach Aralskim i Kaspijskim, głównie w jego części północnej oraz Azowskim (Końcevaja, 1972). Występuje także w jeziorze Balaton (Jokiel, 1956).

W Polsce występuje głównie w Zalewie Wiślanym. Jest tam pospolita, chociaż niezbyt liczna. Poza tym stwierdzono ją w ujściu Wisły (Pliszka i

in., 1951), w okolicach Tczewa (Gąsowska, 1962) oraz w środkowym jej biegu w okolicach Warszawy (Backiel, Kossakowski, 1949, Pliszka i in., 1951), w rzece San koło Przemyśla (Rolik, 1971), w rzece Warta w rejonie Obornik (Jaskowski, 1962), poniżej jazu w Konopnicy (Penczak, 1969), w lewobrzeżnym dopływie Warty poniżej Poznania w Wirynce (Kaj, 1958) (rys. 187). Jaskowski (1962), wertując stare dokumenty dotyczące historii Cechu Rybackiego w Poznaniu, znalazł wykaz odławianych w Warcie ryb. W wykazie tym ciosa pod nazwą kozy była podana jako gatunek ryby sprzedawanej po jednej cenie z jaziem, kleniem, boleniem i brzaną. Autor wnioskuje, że mogła być rybą pospolitą.

Biologia

Rozród. Ciosa należy do ryb pelagofilnych nie ochraniających jaj (Balon, 1964). W okresie rozrodu przebywa w rzece lub odbywa rozród w zbiorniku macierzystym. W Zalewie Wiślanym dojrzałość płciową samice osiągają w wieku 3 + , przy długości ciała (l.c.) od 28,0 do 30,0 cm. Biologia rozrodu ciosy z Zalewu Wiślanego nie jest poznana. W jeziorze Ilmeń (Koncevaja, 1972) okres najintensywniejszego rozrodu przypada na pierwszą połowę czerwca przy temperaturze wody około 20,5 °C. Pojedyncze cieknące samce spotykano już w połowie maja, kiedy temperatura wody wynosi 13,5 °C, natomiast samice przy końcu maja, kiedy temperatura wody wynosi 18,5°C. Koniec rozrodu przypada na początek lipca. Jaja spotykano w toni wodnej, na głębokości około 1 m, kilkanaście metrów od brzegu. Średnica jaj wynosi od 4,0 do 5,1 mm; są przezroczyste. Płodność absolutna ciosy rośnie wraz ze wzrostem rozmiarów ciała.

Pokarm. W Zalewie Wiślanym w okresie wiosennym ciosa o długości ciała od 24,0 do 41,0 cm odżywia się kiełżami Gammarus sp. oraz rybami, głównie z rodziny babkowatych Gobiidae. Na przełomie wiosny i lata młodzież (rybyjednoroczne)odżywia się poczwarkami ochotkowatych Chironomidae. Ryby starsze o długości ciała od 23,0 do 31,0 cm odżywiają się głównie poczwarkami ochotkowatych oraz młodzieżą (rybami jedno- i dwuletnimi) ryb karpiowatych, przypuszczalnie płoci. Poza tym w ich pokarmie można spotkać kiełże oraz owady dorosłe spadające na powierzchnię wody, tzw. pokarm powietrzny. W okresie jesiennym głównym pokarmem ciosy o długości ciała (l.c.) od 23,5 do 37,5 cm są także ryby z rodziny babkowatych, oraz młodzież ryb karpiowatych, przypuszczalnie płoci. Tanasijcuk (1973) wspomina o poczwarkach ochotkowatych, owadach spadających na powierzchnię wody i rybach, jako pokarmie ciosy w zbiornikach zaporowych Kachovskim i Kremencugskim na rzece Dniepr. W Zbiorniku Gorkovskim dojrzała ciosa zjada młodzież okonia, w Zbiorniku Rybickim – stynkę oraz młodzież płoci i rozpióra (Koncevaja, 1972). W jeziorze Ilmeń pokarm narybku we wrześniu składa się z planktonu skorupiakowego (Bbsmina sp., Daphnia sp., Ostracoda, Leptodora kindti i Chydorus sp.), fitoplanktonu oraz larw jętek (Ephemeroptera). Przy długości ciała od 15 do 17 cm zaczyna przechodzić na odżywianie się młodzieżą płoci i okonia. Ciosy o długości od 20 do 30 cm odżywiają się prawie wyłącznie rybami (narybek płoci, okonia oraz stynki). Zjadany narybek płoci miał od 3,0 do 5,0 cm długości, okonia od 2,5 do 3,5 cm, stynki od 3,0 do 4,0 cm. Ciosa w tym jeziorze najintensywniej odżywia się w okresie od lipca do września (Koncevaja, 1972).

Wzrost. Przyrosty ciosy w pierwszym roku życia są duże i osiągają 13 cm długości i 20 g masy ciała. Przyrost długości w następnych latach maleje, a masa ciała wzrasta. We wspomnianym zalewie (dla populacji z Zalewu Wiślanego i zbiorników zaporowych na rzece Dniepr), można spotkać ciosy dorastające do 50 cm długości ciała i masie prawie 800 g.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Ciosa występuje w zbiornikach słodkowodnych, głównie w dużych zbiornikach zaporowych i rzekach oraz w słonawych zatokach i zalewach morskich. W okresie rozrodu często wędruje do rzek. W wodach Polski podlega całkowitej ochronie i nie ma znaczenia gospodarczego.