Głowacz białopłetwy
Cottus gobio Linnaeus, 1758
Cechy taksonomiczne – Ciało głowacza białopłetwego jest wydłużone, walcowate, od głowy do trzonu ogonowego stopniowo zwężające się. Największa wysokość ciała, w odniesieniu do całkowitej długości ciała wynosi od 15 do 18% (Starmach, 1965, Witkowski, 1972a). Głowa szeroka, spłaszczona, stanowi przeciętnie 28% długości (l.t.) (Starmach 1965, Witkowski, 1972a). Brak pokrywy łuskowej. Prawie cały grzbiet zajmują dwie, połączone z sobą, płetwy grzbietowe. Pierwsza jest krótka i niska, druga znacznie dłuższa i wyższa. Płetwa ogonowa zaokrąglona. Płetwa odbytowa podobnego kształtu co druga płetwa grzbietowa, lecz trochę krótsza. Płetwy brzuszne leżą blisko siebie, w położeniu piersiowym, a ich promienie są prawie tej samej długości. Płetwy piersiowe duże, wachlarzowate, po złożeniu wzdłuż boków ciała ich końce znajdują się na wysokości otworu odbytowego. Promienie wszystkich płetw miękkie. Oczy położone są na wierzchu głowy, blisko obok siebie. Otwór gębowy końcowy, przecięcie jego sięga krawędzi oka. Na obu szczękach i kościach podniebiennych drobne ząbki. Błony podskrzelowe zrośnięte z przegrodą międzyskrzelową. Na kości pokrywowej wywinięty do góry, często schowany pod skórę, ostry kolec. Linia boczna biegnie wzdłuż osi ciała do nasady płetwy ogonowej. Kanały wieczkowo-żuchwowe (Starmach, 1972) narządu linii bocznej są ze sobą połączone i na przodzie kości zębowej mają tylko jeden kanalik ujściowy zakończony szerokim otworem.
Ubarwienie. Grzbiet głowacza białopłetwego jest brunatnozielony, brunatny, szary z ciemnymi nieregularnymi plamami, zależnie od dna. Brzuch jasny, kremowy. Wszystkie płetwy oprócz brzusznych z ciemnymi, regularnymi, smugowato ułożonymi plamkami. Płetwy brzuszne bez plamek. Często jednak, głównie na pierwszym, grubszym promieniu tej płetwy, mogą występować szare, delikatne plamki. Barwa ciała zmienia się zależnie od podłoża.
Cechy przeliczalne. Garnitur chromosomowy (kariotyp) składa się z 52 chromosomów (Starmach, 1972).
Zasięg występowania
Głowacz białopłetwy występuje w całej Europie z wyjątkiem południowej Hiszpanii, Półwyspu Apenińskiego, Grecji, Irlandii, Szkocji, Danii i Norwegii. Na wschodzie nie przekracza Uralu. W ramach areału występowania nie zasiedla jednak wszystkich rzek. Brak jest go na Kaukazie oraz w dolnym biegu Wołgi i Dniepru (Starmach, 1972).
W Polsce występuje w górskich i podgórskich potokach i rzekach oraz jest pospolity, choć niezbyt liczny, na terenie prawie całego kraju, a zwłaszcza na północy na terenie morenowym o dość bystrych ciekach. Poza górskimi i podgórskimi terenami Polski stwierdzono go między innymi w dopływach Łyny: Symsamie, Elmie, Dajnie i Sajnie (Szczerbowski, 1972), w górnym biegu Pasłęki, w dopływach górnej Drwęcy, Elszce i Welu (Backiel, 1964), w górnym i środkowym odcinku Brdy (Kaj, Walczak, 1954), w Pokrzywnej — dopływie Wieprzy (woj. słupskie), w dorzeczu Wdy (Bartel, 1964), w dorzeczu Gwdy i Drawy (Jaskowski, 1962), w Wiśle pod Wyszogrodem (Backiel, 1958), w przyujściowym odcinku Rawki i w Pilicy (okolice Sulejowa) (Penczak, 1969d), w górnej Stobnicy, Smolicy i przyujściowym odcinku Wełny – dopływach Warty (Kaj, 1958, Jaskowski, 1962, Włoszczyński, 1963, Iwaszkiewicz, 1965), w górnej Warcie (okolice Puszczykówka) (Jaskowski, 1962), w Bystrzycy — lewobrzeżnym dopływie Wieprza (Lewandowska-Jarzynowa, 1966).
Biologia
Rozród. Rozród głowacza białopłetwego przypada na początek lutego do końca maja, przede wszystkim jednak w marcu i kwietniu. Jaja dobrze znoszą temperaturę wody do 20°C (Starmach, 1972). Biologia rozrodu podobna jest do tej jaka jest u głowacza pręgopłetwego. Głowacz białopłetwy należy do grupy ryb litofilnych, składających ikrę na podłożu piaszczystym, żwirowatym, kamienistym, gnieżdżących się i ochraniających gniazda (Balon, 1964). Płodność absolutna ryb o długości od 7,8 do 10;7 cm i masie ciała od 5,2 do 19,2 g, waha się w granicach od 150 do 600 sztuk jaj, przeciętnie 370. Średnica jaj waha się w granicach od 1,7 do 2,2 mm (Witkowski, 1972a).
Pokarm. Głowacz białopłetwy odżywia się fauną denną, bytującą wśród wyścielających dno kamieni, głównie larwami ochotkowatych, Chironomidae. W potokach Dzika Orlica i Kamienny Potok (Witkowski, 1972a) stanowiły one 75,9 i 80,7% udziału liczbowego i zjadane były prawie przez wszystkie ryby. W potokach tych chętnie zjadane są również larwy jętek, Ephemeroptera, widelnic, Plecoptera, Sialis sp., chruścików, Trichoptera oraz inne organizmy wodne zamieszkujące dno. Głowacz białopłetwy w potoku Smolica (dopływ Warty) odżywiał się głównie kiełżami, Gammaridae i larwami chruścików Trichoptera (Iwaszkiewicz, 1965). Zjadał również, ale już w mniejszych ilościach larwy jętek, Simulium sp. i chrząszczy. Skład pokarmu jest więc, tak jak i u innych gatunków ryb, zależny od lokalnych warunków środowiska. W sumie nie różni się istotnie od pokarmu głowaczy pręgopłetwych. W poszukiwaniu pokarmu głowacz białopłetwy penetruje całe dno, przesuwając się po nim za pomocą płetw piersiowych, brzusznych oraz ogonowej. Wciska się niemal w każdą dostępną szparę. Pod kamieniami ustawia się grzbietem na dół, co ułatwia mu wyłapywanie organizmów znajdujących się po ich spodniej stronie (Starmach, 1972).
