Jaź

Leuciscus idus (Linnaeus, 1758)

Cechy taksonomiczne – Jaź ma ciało w miarę wydłużone. Otwór gębowy końcowy mały, przecięcie ust skośne. Głowa z boków ścieśniona. Linia boczna zupełna, lekkim łukiem wygięta ku dołowi. Spód brzucha zaokrąglony. Płetwa grzbietowa ścięta równo lub nieco wklęsła. Początek nasady płetwy grzbietowej nad środkiem nasady płetw brzusznych.

Głowa jazia wynosi 22,34% długości ciała, długość przedgrzbietowa 54,41%, zagrzbietowa 36,18%, a długość trzonu ogonowego 18,19%. Wysokość głowy natomiast stanowi 17,89% długości ciała, największa wysokość ciała (wygrzbiecenie) 28,25% a najmniejsza wysokość 10,51%. Szerokość ciała wynosi 13,81% w stosunku do długości ciała.

Ubarwienie. Grzbiet i boki ciała jazia nad linią boczną są ciemne, czarnoniebieskie. Boki głowy złotawe, boki ciała z połyskiem mosiężnym w porze tarła, zimą ołowiane. Dolna część boków ciała i brzuch jasne, białożółte. Wszystkie płetwy czerwonawe, szczególnie parzyste i odbytowa. Złota orfa jest formą jazia uzyskaną w hodowli stawowej. Całe ciało i płetwy ma czerwone lub pomarańczowozłociste.

Cechy przeliczalne.  Jaź ma zęby gardłowe dwuszeregowe o wzorze 3.5-5.3. Korony zębów są gładkie, ściśnięte i zakończone haczykiem. Ciało jazia pokryte jest drobną łuską cykloidalną.

Zasięg występowania

Jaź występuje w Europie na wschód od Renu i aa północ od Alp. Brak go w Anglii, Francji, Szwajcarii, we Włoszech, na Półwyspie Bałkańskim, na południe od rzeki Kamczija, na Krymie i na Zakaukaziu. W Norwegii znajduje się tylko w południowo-wschodniej części tego kraju. Występuje w całej Szwecji do Tomeo i w całej Finlandii do szerokości 68 °30′, a także w Zatoce Botnickiej i Zatoce Fińskiej. Występuje w basenach Morza Bałtyckiego, Morza Białego (w Murmańsku go brak), Oceanu Lodowatego, aż do rzeki Lena. Brak go w rzekach wpadających do Oceanu Spokojnego. W rzece Amur występuje gatunek podobny do jazia europejskiego — jaź amurski, Leuciscus waleckii Dybowski. W rzece Sarysu z systemu rzeki Syrdarii, a także w basenie Morza Aralskiego, występuje podgatunek Leuciscus idus oxianus — jaź turkiestański.

Na południu jaź występuje w dopływach Morza Kaspijskiego, w rzekach Wołga (rzadko w

delcie), Uziena, Ural, Emba aż do jeziora Czar-chal. Znajduje się go także w rzece Don oraz w rzekach wpadających do północnej części Morza Czarnego (Dniestr, Dniepr). W Dunaju występuje często. Granicą południową jego występowania jest rzeka Kamczija wpadająca do Morza Czarnego poniżej Warny.

Leuciscus idus oxianus Kessler, jaź turkiestań-ski, w proporcjach ciała nie różni się od typowego jazia europejskiego. Ma grubszą, większą łuskę, na linii bocznej występuje od 53 do 54 rzędów łusek. Grzbiet ma zielonkawy, płetwy brzuszne, piersiowe i odbytowa czerwone, a grzbietowa i ogonowa — czerwonawe. Dorasta do mniejszych rozmiarów niż Leuciscus idus idus.

Biologia

Rozród. Okres rozrodu jazia przypada na kwiecień, maj i trwa do 10 dni. Zbiega się z zakwitaniem knieci błotnej, pełnym kwitnieniem podbiału pospolitego i na początku wykształcania się listków olchy czarnej (Bernatowicz, 1962). Jaja składa jaź na miejscach piaszczystych lub kamienistych przy bardzo niskiej temperaturze wody, od 7 °do 8 °C. Na rozród wstępuje do przyujściowych partii jezior i zlewisk rzecznych. Płodność samicy szacuje się na 38 000 do 114 000 jaj (Staff, 1950).

Jaja przyklejają się do zeszłorocznej roślinności, a także do liści i gałęzi znajdujących się w wodzie.

Pokarm. Jaź nie wykazuje tendencji do długich wędrówek. Zakres jego wędrówek sięga! według badań Bontempsa (1966) od 2 do 3 km od miejsca znakowania i na tych odległościach odcinka rzeki tworzył miejscowe stada. Cały rok żeruje w litoralu i sublitoralu. Odżywia się roślinami, larwami owadów, mięczakami i stawonogami. Wiosną je głównie rośliny, w tym Elodea oraz ze zwierząt bezkręgowych skorupiaki (ośliczkę, Asellus). W lecie spotykane są w przewodzie pokarmowym jazia także mięczaki (Dreissena) i owady (Formicidae). Jesienią zjada dużo larw owadów (Coleoptera) a także skorupiaki (Asellus), litoralne mięczaki (Mollusca), stadia dorosłe owadów (Trichoptera) (Pliszka, 1953).

Wzrost. W pierwszym roku życia osiąga przyrosty do 9’cm długości i 10 g masy ciała. W latach następnych roczne przyrosty długości ciała są niższe, wynoszą od 5 do 6 cm, natomiast przyrosty masy wzrastają wraz z wiekiem (od 20 do 200 g w czwartym roku życia). Między 4 a 5 rokiem życia następuje zahamowanie szybkości wzrostu. Jaź dorasta do długości 40 cm i 1000 g masy ciała. Rzadko spotyka się osobniki o 50 cm długości i masie ciała do 2000 g.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Na terenie Polski jaź występuje w dorzeczu Wisły i Odry, w większych jeziorach mazurskich i augustowskich. Na ogól przebywa w rzekach, w wodzie czystej i zimnej. W rzekach często występuje w zakolach i starorzeczach. Głównie w głębszych miejscach kryje się między zanurzonymi korzeniami nadbrzeżnych drzew (Danilkiewicz, 1965). Ze względu na niezbyt liczne występowanie nie ma znaczenia gospodarczego. W starszym wieku złote jazie wpuszczane są do sadzawek parkowych i basenów jako ryby ozdobne. Są ruchliwe, żerują pod samą powierzchnią i są stale widoczne.