W rzekach wpadających do Wisły i ich dopływach sandacza stwierdzono między innymi w zlewisku Drwęcy (Backiel, 1964), w Bugu i Narwi (Littak, 1968), w zlewisku Bzury jedynie w zbiorniku spiętrzonym na rzece Mrodze, w Pilicy i jej dopływie Wolbórce sporadycznie (Penczak, 1969), w dorzeczu Tyśmienicy sporadycznie (Danilkiewicz, 1973), w Sanie do Przemyśla (Bieniarz, Epler, 1972), w Dunajcu w okolicach zbiornika w Rożnowie, w którym do momentu powstania zbiornika nie występował (Juszczyk, 1949, Kołder, 1969, Bieniarz, Epler, 1972), w Rabie w odcinku przyujściowym, w Sole w dolnym odcinku (Bieniarz, Epler, 1972), w Brynicy dopływie Czarnej Przemszy (zbiornik zaporowy Kozłowa Góra) (Siemińska, 1956). Sandacza stwierdzono w Odrze i jej dopływach, między innymi w Warcie, gdzie górna granica występowania gatunku znajduje się na wysokości Radomska (Penczak, 1969), w Wełnie oraz w środkowym i dolnym biegu Widawki — dopływach Warty (Iwaszkiewicz i in., 1965, Penczak, 1969). Na Warmii i Mazurach występowanie sandacza w rzekach stwierdzono w Symsamie (stanowisko przed jeziorem) oraz w rzece Guber, dopływie rzeki Łyna (Szczerbowski, 1972). Największe zagęszczenie jezior, w których liczba sandacza pozwala na odłowy przemysłowe tego gatunku, istnieje w Wielkopolsce. Na terenie tym, w Gospodarstwie Rybackim Zbąszyń, znajduje się jezioro Sława Śląska, w Polsce najdalej wysunięte na południe jezioro sandaczowe (Bonar, 1974). Innym ważnym skupiskiem sandacza są jeziora przymorskie (Kardaszewski, 1947). Najmniej sandacza spotyka się na terenie Warmii i Mazur oraz Pomorza. Najbardziej znanym jeziorem sandaczowym na Warmii i Mazurach jest jezioro Jeziorak, ciągnące się na północ od Iławy, a na Pomorzu jezioro Wielimie koło Szczecinka. W małych stosunkowo ilościach sandacz występuje w jeziorach dawnego województwa lubelskiego (Danilkiewicz, 1973).
W zbiornikach zaporowych sandacz występuje z reguły w wyniku wprowadzenia go drogą zarybień. Najlepiej przyjął się w Zbiorniku Goczałkowickim na Górnej Wiśle, oraz w zbiorniku w Turawie w rzece Mała Panew, prawobrzeżnym dopływie Odry (Kołder, 1969). Stosunkowo mało jest go w innych zbiornikach zaporowych, jak np. w Rożnowie na Dunajcu (Wajdowicz, 1949, Kołder, 1969), w Kozłowej Górze na rzece Brynicy, prawym dopływie Czarnej Przemszy (Siemińska, 1956). Występuje też w Wiśle pod Włocławkiem, w Zalewie Zegrzyńskim i w Zbiorniku Pierzchalskim w dolnym biegu Pasłęki.
Biologia
Rozród. Sandacz odbywa rozród w jeziorach, zalewach oraz rzekach. Miejsca rozrodu znajdują się w przybrzeżnych partiach zbiornika oraz na podwodnych wzniesieniach. Dno wybiera twarde, piaszczyste, kamieniste, często pokryte skorupkami racicznicy (Filuk, 1955, Kraczkiewicz, 1969). W Zalewie Wiślanym (Filuk, 1955) głębokość wody w miejscach rozrodu waha się w granicach od 70 cm do 2,5 m. W rzekach miejscem rozrodu sandacza są obszary wody niezbyt szybko płynącej, większe zastoiska, przestrzenie między ostrogami, których dno jest zarośnięte roślinnością podwodną, a nawet porty rzeczne, np. w Toruniu (Poczopko, 1955, Jaskowski, 1962). Moment rozpoczęcia rozrodu przez sandacza oraz czas jego trwania są zmienne i zależne od położenia geograficznego oraz często od charakteru zbiornika. Na terenie Polski rozród rozpoczyna się z końcem kwietnia i trwa przez cały maj do połowy czerwca. W jeziorach podgrzanych, w tzw. grupie jezior konińskich, rozród rozpoczyna się około miesiąc wcześniej (Backiel, Horoszewicz, 1970, Frieske, 1972). Bernatowicz (1962) zaobserwował, że na pełnię tarła sandacza w jeziorze Stręgiel przypada kwitnienie bzu pospolitego, kasztanowca zwyczajnego, a przy końcu rozrodu przekwitają grusze pospolite. Za optymalną temperaturę rozrodu uważa się od 12 do 17°C. Przy spadku temperatury wody poniżej 10°C sandacz przerywa rozród. Ponawia go po ponownym ociepleniu (Wiktor, 1957, Filuk, 1962). W skrajnych przypadkach, kiedy spadkom temperatury towarzyszą sztormy, np. na zalewach rozród może się nie odbyć, a u samic następuje zresorbowanie jaj (Filuk, 1962). Sztormy zmniejszają także efektywność rozrodu, gdyż znaczne falowanie wód zamula i mechanicznie niszczy złożone jaja (Wiktor, 1957).
Samice składają jaja w jednej porcji na dno „uformowanego gniazda”; w rzekach często na podwodnej roślinności oraz na gałęziach faszyny używanej do wyplatania ostróg (Poczopko, 1955). Ze względu na różny substrat na jakim składane są jaja, sandacz należy zarówno do grupy ryb litofilnych rozradzających się na podłożu piaszczystym, jak i do grupy ryb fitofilnych rozradzających się na roślinach wodnych. Sandacz ochrania gniazdo i złożone w nim jaja; prawdopodobnie gniazda pilnuje samiec. Skład wiekowy głównej masy populacji tarłowej jest różny w różnych zbiornikach. Najwięcej ryb przystępujących do rozrodu znajduje się w wieku trzech, czterech i pięciu lat (Wiktor, 1954, Filuk, 1955, Terlecki, 1976). Stosunek samic do samców w szczytowej fazie rozrodu wynosi 1:1. W początkowej fazie przeważają samce, a w końcowej samice. Przewaga samców występuje w młodszych grupach wiekowych populacji tarłowej, przewaga samic w starszych (Filuk, 1962).
Rozwój. Czas trwania rozwoju jaja od momentu zapłodnienia do masowego wylęgu jest zależny od temperatury wody. Granice temperatury, w której możliwy jest rozwój jaja wynoszą od 8 ° do 25 °C, przy czym optymalna temperatura to od 11 ° do 20 °C (Kokurewicz, 1971). Przy temperaturze 12,5 °C czas inkubacji wynosi 15 dób, przy 16,2 °C — 9, przy 21 °C — 3,4. Najdłuższe i najlepiej rozwinięte larwy wylęgają się z jaj rozwijających się w wodzie o temperaturze od 12 °C do 16 °C (Kokurewicz, 1969). Rozwój jaj w temperaturze 10°C związany jest z dużymi stratami.
Sandacze na terenie Polski przystępują po raz pierwszy do rozrodu już w wieku 2 lat (1 +), przy długości całkowitej, 39 cm. Większość sandaczy dojrzewa jednak w wieku od 3 do 4 lat (od 2 + do 3 + ) (Wiktor, 1957, Filuk, 1962, Terlecki, 1976). Regułą jest, że samce dojrzewają o jeden rok wcześniej niż samice. W Zalewie Szczecińskim wśród sandaczy o długości od 41 do 45 cm (l.t.) dojrzałych było 20% samic i 50% samców, a u sandaczy o długości od 46 do 50 cm (l.t.) 75% samic i 100% samców (Kraczkiewicz, 1969). W jeziorach Wielimie, Jeziorak i Omulew w zasadzie wszystkie samice grupy wiekowej 3 + przystępują do rozrodu. W zbiorniku zaporowym na rzece Wiśle pod Włocławkiem około 6% samic tej grupy wieku było niedojrzałych. W jeziorach Wielimie i Jeziorak występują takie lata, w których dojrzałe są nawet wszystkie samice grupy 2 +. Najczęściej jednak we wspomnianych zbiornikach, w latach od 1971 do 1974 procent niedojrzałych samic grupy 2+ wahał się w granicach od 6 do 30. Najmniejsza dojrzała samica miała 34,0 cm długości (l.c.) i 460 g masy ciała. Spotkano ją w zbiorniku zaporowym na rzece Wiśle pod Włocławkiem. Taką samą długość ciała miała najmniejsza dojrzała samica w jeziorze Omulew. Jej masa ciała wynosiła 500 g. Najmniejsza dojrzała samica w jeziorze Jeziorak miała 35,5 cm długości (l.c.) i 680 g masy ciała, natomiast w jeziorze Wielimie 37,0 cm długości i 850 g masy ciała. W jeziorze Jeziorak, wśród sandaczy powyżej 39,0 cm długości (l.c.) i 810 g masy ciała, wszystkie samice były dojrzałe, a w jeziorze Wielimie osobniki o długości powyżej 40,5 cm i masie 1100 g. W jeziorze Omulew spotkano niedojrzałą samicę jeszcze przy długości 40,5 cm (l.c.) i masie 1000 g, natomiast w zbiorniku zaporowym na rzece Wiśle pod Włocławkiem dwie samice o długości 42,0 i 43,5 cm (l.c.) oraz masie ciała 1100 i 1360 g nie miały dojrzałych jajników (Terlecki, 1976).
