Strzebla potokowa

Phoxinus (Phoxinus) phoxinus (Linnaeus, 1758)

Cechy taksonomiczne – Strzebla potokowa ma głowę niedużą o otworze gębowym półdolnym. Punkt na szczycie przecięcia otworu gębowego mieści się na poziomie dolnej krawędzi oka. Przestrzeń zaoczna trapezowata lub niemal owalna. Cale ciało jest kształtu wrzecionowatego zakończone wysmukłym długim ogonem, którego długość jest większa od największej wysokości ciała. Po bokach ciała widoczna linia boczna, która jest zazwyczaj przerywana, zwłaszcza w okolicy odbytowej. Płetwa grzbietowa znajduje się nieco za linią pionową przechodzącą przez koniec nasady płetwy brzusznej. Płetwa ogonowa jest słabo wcięta.

Ubarwienie. Barwa ciała strzebli potokowej jest dość zmienna, najczęściej spotykana zgniło-zielona do złotawozielonkawej, ale również często występują żywe barwy o metalicznym refleksie. Grzbiet ciała jest z reguły ciemniejszy od boków oraz brzucha. Nad linią boczną widoczny jest złotawy pas, na linii bocznej zaś ciemnozielona smuga, przechodząca w błękit i jasną zieleń. Od głowy do ogona, na linii bocznej, występują duże ciemne plamy ustawione w jednym szeregu, które w okolicy brzucha są najwyraźniej widoczne.

W okresie rozrodu zabarwienie strzebli potokowej zmienia się wyraźnie zwłaszcza u samców, u których wszystkie barwy ciemnieją. Cały brzuch samców aż do płetwy ogonowej ma w tym okresie domieszkę barwy czerwonej. Kolor czerwony występuje wówczas również na dolnej i górnej wardze. Na głowie samca w okresie godowym występuje poza tym silna wysypka perłowa, a wieczko skrzelowe staje się złotawe i wyraźnie widoczne, odcinając się wyraźnie od ciemniejszych barw całego ciała.

Cechy przeliczalne. Płetwa grzbietowa strzebli potokowej jest długa, położona w środku ciała i opiera się najczęściej o III promienie twarde i 7 miękkich. Nasada płetwy odbytowej jest krótka, a sama płetwa zawiera najczęściej III promienie twarde i 6 do 7 miękkich. Na luku skrzelowym występuje od 6 do 11 wyrostków filtracyjnych. Zęby gardłowe są dwuszeregowe o wzorze 2.54.2, 2.4-5,2, 2.S-5.2 lub 2.44.2 sporadycznie może występować i inna liczba w obu szeregach, jak 1.5-4.2, 2.4-5.3, 1.4-5.2, 1.4-4.2, 2.44.3 i inne (Kulamowicz, Jażdżewski, 1970, Zaorski, 1979). Strzebla potokowa ma drobne łuski z niewyraźnymi przyrostami rocznymi. Największe łuski występują na bokach ogona. Nie wszystkie jednak miejsca na ciele są pokryte łuską, część brzuszna np. jest bezłuskowa, z wyjątkiem okolicy płetw parzystych, gdzie występują skupienia łusek nie zachodzących na siebie. W okolicach płetw piersiowych łuski tworzą na brzuchu kilka rzędów za każdą z płetw, a wokół nasady płetw brzusznych — zwarte pole.

Występuje dymorfizm płciowy, który najwyraźniej objawia się w budowie płetw piersiowych. U samców są one szersze i masywniejsze. Promienie płetw piersiowych u dojrzałych płciowo samców są zgrubiałe, dłuższe i sięgają do nasady płetwy brzusznej. Płetwy brzuszne mają u samców również grubsze promienie, a ich tylna krawędź jest prawie równo ścięta. Są one, u dojrzałych płciowo samców strzebli potokowej, także dłuższe i sięgają płetwy odbytowej. Dłuższa jest również płetwa grzbietowa. Płetwy samic tego gatunku są delikatniejsze i krótsze, o konturach wysmukłych. Płetwa piersiowa samic sięga do połowy odległości P—V, a płetwa brzuszna nie sięga do brodawki odbytowej. Obręcz barkowa u samic jest węższa i mniej masywna niż u samców.

Zasięg występowania

Strzebla potokowa spotykana jest w Europie i w Azji. Granice jej występowania dochodzą aż do rzek Kołyma i Amur na północy, jeziora Bajkał i rzeki Syrdaria na południowym wschodzie oraz do Wołgi i Dunaju na południu. Występuje na północy półwyspów Pirenejskiego i Apenińskiego. W Europie nie stwierdzono dotychczas jej występowania na Półwyspie Peloponeskim oraz w północnej Szkocji, a w Azji na Kamczatce.

Według Thienemanna (1950) jest to gatunek euroazjatycki, który po okresie lodowcowym wraz z kózką, ślizem i głowaczem zawędrował do górnych biegów rzek, a szczególnie do potoków, będących siedliskiem pstrąga: należy do grupy glacjalnej formy mieszanej.

Rozmieszczenie (opublikowanych) stanowisk strzebli potokowej w Polsce (Rembiszewski, Rolik, 1975) pozwala wnioskować, że występuje ona w całym dorzeczu Wisły, Odry i rzekach przymorza, choć na pewno nie w sposób zwarty i nie wszędzie jednakowo licznie.

Biologia

Rozród. W czasie rozrodu strzebla potokowa skupia się w stadka składając jaja w płytkich objętych prądem wody partiach rzek lub w potokach. Stwierdzano to najczęściej w ciepłe dni, przy temperaturze wody 19 °C, w miejscach o podłożu pokrytym otoczakami lub czystym żwirem. Rozród może być bardzo rozciągnięty w czasie i trwać od maja aż do sierpnia. Dojrzałość płciową osiąga już w drugim roku życia. Płodność samic tego gatunku wynosi około 1000 jaj, które są słabo kleiste, o dużej średnicy do 1,6 mm i barwie żółtej.

Rozwój. Rozwój embrionalny strzebli potokowej przy średniej temperaturze wody 19,5 °C trwa około 4 dni, czyli 78 stopniodni. Przejście larw na egzogeniczny sposób odżywiania się przypada najczęściej na 17 dzień rozwoju, zanik zaś płetw embrionalnych na 46 dzień. Narybek w tym okresie osiąga średnie długości ciała 26,2 mm.

Pokarm. W okresie żerowania strzebla potokowa przebywa w miejscu objętym prądem wody. Żywi się początkowo planktonem, a następnie drobną fauną denną, larwami owadów, często również owadami wpadającymi do wody.

Wzrost. W pierwszym roku życia strzebla potokowa osiąga średnio długość ciała około 4,5 cm, a w następnych latach przyrosty długości ciała kształtują się w granicach około 1,5 cm. Roczne przyrosty masy ciała w pierwszym roku życia wynoszą około 3,5 g, w dalszych latach maleją osiągając jedynie 2,5, a nawet 1,5 g. W badaniach i odłowach najczęściej spotykano osobniki do 3, 4 roku życia, starsze występują jedynie sporadycznie. Strzebla potokowa dorasta do długości ciała od 7 do 10 cm, rzadko 14 cm. Samice są nieco większe od samców.

Siedlisko i znaczenie gospodarcze

Strzebla potokowa żyje w wodach górskich i podgórskich, gdzie znajduje dobre warunki tlenowe. Najczęściej występuje stadami w miejscach zacisznych i głębokich, jest bowiem bardzo płochliwa. W ciepłe słoneczne dni żeruje na prądzie. Pospolite jest jej występowanie w wodach o charakterze górskim, a zwłaszcza w górnym biegu rzek, gdzie znajduje dobre warunki zarówno do żerowania, jak i rozrodu. Nie ma znaczenia gospodarczego.